Şagirdlərin məktəbə adaptasiyası - ŞƏRH

                                     






 Şagirdlərin məktəbə adaptasiyası
 
    Yeni dərs ilinin başlaması ilə şagirdlərin yay tətilindən sonra məktəbə, tədris proqramına uyğunlaşması məsələsi aktuallaşır. Məktəbə uyğunlaşma prosesi çoxölçülü şəkildə idarə edilməli olan bir anlayışdır. Uşağın akademik gözləntilərə, əməl etməli olduğu məktəb vəzifələrinə, dostlarına və müəllimlərinə uyğunlaşması gözlənilir. Uşaq ilk dəfə valideynlərinin verdiyi etibarlı mühiti tərk edərək təhlükəsiz mühit olan evindən fərqli bir yerdə vaxt keçirməyə başlayır. Uyğunlaşmaq lazım olan ilk şey məktəbin  tətbiq etdiyi qaydalardır. Bu mühitin öz qaydaları var və bu qaydalara əməl etməlidir. Məktəbəqədər dövrdə yeni şeylər öyrənmək üçün açıq-aydın böyük bir gözlənti olmadığı zaman birdən özünü rəqabət mühitində tapır.
Məktəbə uyğunlaşmaya təsir edən amillər:


a) Uşağın məktəbəqədər keçmişi

 Məktəbəqədər təhsil təkcə sosial öyrənmə proseslərini dəstəkləmir, həm də uşağın qaydaları olan mühitə uyğunlaşmasını asanlaşdırır. Məktəbəqədər təhsil almaq ibtidai məktəbə uyğunlaşma prosesində ən bariz amildir (daha yaxşı sosial uyğunlaşma, özünə nəzarət, davranışa nəzarət və akademik uğur). Araşdırmalar göstərir ki, məktəbəqədər dövrdə valideynləri tərəfindən baxılan uşaqlar, hər hansı bir sosial mühütdə
( bağça, məktəbəqədər təhsil müəssisəsi) insanlar tərəfindən baxılan uşaqlara nisbətən məktəbə daha asan uyğunlaşırlar.


b) Müəllimlə əlaqəli amillər

Uşaq müəllim sevgisini, marağını itirməmək üçün davranışını bir çox sahələrə istiqamətləndirir. Uşaq nöqteyi-nəzərindən müəllimin sevgisi və qayğısı uşağın istədiyi vəzifələri yerinə yetirməsi müqabilində əldə edilən məfhumlardır. Bu səbəbdən bir çox uşaq, müəllimin istəklərini yerinə yetirməsinə baxmayaraq, sevginin qarşılıqsız olduğu valideynlərinin istəklərini yerinə yetirmək üçün çox istəkli davranmır. Araşdırmalar göstərir ki, uşaqlar məktəbə başlayandan sonra məktəbə uyğunlaşmaya təsir edən ən mühüm amil müəllim-şagird uyğunlaşmasıdır. Xüsusən də birinci sinifdə müəllim-şagird harmoniyasının şagirdin akademik həyatına müsbət təsir etdiyi müşahidə olunub. Müəllim şagirdlərin duyğu və düşüncələrinə əhəmiyyət verməli və buna uyğun hərəkət etməlidir. Bu kontekstdə, hər bir uşağın hər vəziyyətdə eyni reaksiyanı verməyəcəyini unutmamaq lazımdır.


c) Dostlarla əlaqəli amillər

Dostlar üçün məktəbə gedirsən. Bir çox uşaqların ümumi fikri budur ki, dostlar məktəbin ən əyləncəli və gözəl hissəsidir. Müsbət dostluqlar məktəbə uyğunlaşmanı asanlaşdırır.


d) Ailə ilə bağlı faktorlar

Uşaq məktəbə ailənin indiyə qədər verdiklərinin xülasəsi kimi başlayır. Uşaq ailənin yanaşmasından tutmuş problemlərin həllinə, ətraf mühitə sosial adaptasiya proseslərinə qədər çoxlu müxtəlif qazanclar göstərir. Uşağa qayğıkeş, isti, dəstəkləyici yanaşma nümayiş etdirən, uşağın və digər ailə üzvlərinin muxtariyyətinə hörmət edən, öz muxtariyyətləri çərçivəsində aydın sərhədləri olan ailələrdə davranış problemləri və uyğunlaşma problemləri daha az rast gəlinir. Bu, həm də onu göstərir ki, çox ziddiyyətli valideyn münasibətlərinə məruz qalan uşaqlar ətraf mühitin neytral stimullarını mənfi stimul kimi qəbul etməyə meyllidirlər.


e) Uşağın inkişafı ilə bağlı amillər

Məktəbdəki təcrübələrin əksəriyyəti incə motor funksiyaları ilə bağlıdır. Uşaqlar bu bacarıqları məktəbdə keçirdikləri vaxtda (yazmaq, kəsmək, yapışdırmaq, rəsm çəkmək, idman fəaliyyətləri və s.) istifadə edirlər. Tədqiqatlar göstərir ki, yaxşı motor bacarıqları olan uşaqlar məktəbə daha yaxşı uyğunlaşır və daha yüksək akademik nailiyyətlərə malikdirlər. Bununla bağlı digər vacib məqamlardan biri də uşağın davranış və diqqət proseslərinin qarşısını almaq qabiliyyəti ilə bağlıdır. Davranışlarını daha yaxşı idarə edə bilən, öz tələblərinin qarşısını alan, onları gözləməyə davam etdirə bilən uşaqlar məktəbə uyğunlaşma və dostluq münasibətlərində daha müvəffəqiyyətli olur və onların akademik uğurları daha yaxşıdır. Məktəbə başlayan uşaqda psixoloji problemin olması məktəbə uyğunlaşmanı əhəmiyyətli dərəcədə azaldır və uşağın akademik və sosial problemlər yaşamasına səbəb ola bilər. Bu problem tez-tez ailələrin diqqətini çəksə də, diqqət əskikliyi hiperaktivlik pozuqluğu ilə məhdudlaşmadığını, Anksiyete pozuğluğu, əhval pozuqluğu, davranış pozuqluğu kimi bir çox fərqli problemlə birlikdə görülə biləcəyini nəzərə almaq lazımdır. Bu səbəbdən uşağın öz rutinindən kənar vəziyyətləri və hərəkətləri varsa, bu mövzuda bir mütəxəssisdən dəstək almaqda fayda var.


Analara və atalara tövsiyələr:

• Uşağa oxuyacağı məktəb haqqında izahat vermək və məktəbi tanıtmaq adaptasiyanı asanlaşdırır.
• Məktəbin yalnız uşaqların olduğu və valideynlərin olmadığı və işə getdiyi bir yer olduğu izah edilməlidir.
• Ailə uşağa məktəbin gəliş-gediş saatlarını danışmalı, onun ancaq müəyyən müddət ərzində məktəbdə qalacağını söyləməlidir. Valideyn uşağı götürmək niyyətindədirsə, onu apara biləcəyi vaxtı başa düşəcəyi şəkildə izah etməli və bu müddət bitməmiş götürməyə diqqət etməlidir. Uşaqla dürüst olun.
• Xüsusilə ilk günlərdə uşaq məktəbə gətirilib qapıdan götürülməlidir. Uşaq sağollaşanda ağlamağa başlasa belə, ayrılmaqda qərarlı olmaq lazımdır. (Onu öpün və “İndi gedirəm” deyin və ona qayıdacağını söyləyin. Bunu nə vaxt olacağını başa düşəcək şəkildə ifadə edin. Sonra əlinizi yelləyin və davam edin. Bunu yoxlamaq üçün dayanmayın. Bəli o yaxşıdır düşünərək, arxaya baxmayın.)
• Əgər uşaq məktəbə gəldiyi valideynin yanında ağlayırsa və evə   getməsinə icazə vermirsə, onu məktəbə asılı olmadığı şəxs gətirməlidir və mütəmadi olaraq məktəbə getməsi təkid edilməlidir. Şikayət etməyə davam etsə belə, sakit və qətiyyətli olmalıdır.
• Uşaq məktəbdən imtina edərsə, nənə və baba kimi ailə üzvü ona güc verir və reaksiyasını artırır. Məktəbə getmək bütün ailə üzvləri tərəfindən dəstəklənməli və ailə üzvləri harmoniya içində olmalıdır.
• Məktəbdəki uyğunlaşmanızı və ya uğurunuzu başqaları ilə müqayisə etməyin.
• Məktəblə bağlı problemlər artarsa, mütəxəssislə məsləhətləşin.
 İbtidai təhsil pilləsindən ümumi orta təhsil pilləsinə keçid edən şagirdlərin adaptasiyası:
Orta məktəbə başlayan şagird üçün ən böyük dəyişiklik tək müəllimdən çoxmüəllim sisteminə keçidi, özünü tanımadığı, məsuliyyətini yetərincə hiss etməməsidir. Çoxmüəllim sistemində dərsə yeni başlayan şagirdlər tanımadıqları müəllimlərdən dərs almağa və istəklərini yerinə yetirməyə həvəsli deyillər. Orta məktəb dərslərində iştirak edən fənn müəllimi isə məktəbdə çoxlu sayda şagirdin dərsində iştirak etməli olduqları üçün şagirdlərini daha yaxından tanımağa, onların şəxsi xüsusiyyətlərini üzə çıxarmağa vaxt tapa bilmir. Buna görə də onların şagirdləri ilə əlaqələri diqqətli və qayğıkeş olmalıdır və aralarında kifayət qədər sevgi körpüsü qurmağı bacarmalıdır. Uşaq münasibətdə olduğu və hər hansı səbəbdən ondan xoşlandığını düşündüyü müəllimin dərsini öyrənməyə həvəslidir, münasibət qura bilmədiyi müəllimin dərsini öyrənməkdən çəkinir. .
Valideynlər üçün tövsiyələr:
● Orta məktəbə başlayan övladınızdan ilk gündən həftəlik dərs cədvəlinə uyğun olaraq gündəlik təhsil proqramı yaratmağı xahiş edin. Proqram yaratmaqda çətinlik çəkən övladınıza dəstək olun.
● Gündəlik dərs cədvəlini yaradarkən müvafiq olaraq günün təkrarı, ev tapşırıqları və növbəti günün dərslərinə hazırlıq üçün kifayət qədər vaxt ayırın. (Bu əmr öyrənmənin konsolidasiyası üçün lazımdır.)
● Övladınızın proqramının surətini götürün və onun təhsil proqramına uyğun olub-olmadığını yoxlayın və lazım gəldikdə xəbərdarlıq edin.
● Övladınızın oxumağa vərdiş qazanması üçün 21 günlük qaydaya əməl edin. Eyni işi 21 gün ərzində eyni vaxtda görən insan həmin işdə vərdiş halına gəlir və müntəzəm olaraq məşğul olmağa başlayır.
● Övladınızın müəllimləri ilə mütəmadi olaraq görüşməyə diqqət edin və onların təkliflərinə əməl edin.
● Övladınız hər hansı imtahanda uğursuzluqla üzləşdikdə, onunla böyük xəta törətmiş kimi davranmayın, uğursuzluğunun səbəblərini ondan soruşun. Müntəzəm işləmədiyi üçün uğursuz olarsa, işləməsi üçün nəzarətinizi artırın. Əgər cəhd etsə də, uğursuz olarsa, ona necə kömək edə biləcəyinizi soruşun.
Ümumiyyətlə, uşaqlar oxşar davranış və reaksiyalarla bu prosesdən keçmələrinə baxmayaraq,proses zamanı ortaya çıxan davranışlar və onların məktəbə uyğunlaşma müddəti tamamilə hər bir şagirdə xasdır.
Uşaqlar ifərqli, müxtəlif və unikaldırlar. Hər kəsin öz alǝmi, öz dünyası var. Uşaq aləminə yol sevgi, məhəbbət, hörmət və qayğıdan keçir. Onları cəmiyyət üçün yararlı vətəndaş kimi böyütmək istəyiriksə, sevgildiklərini , dəyərli olduqlarını onlara hiss etdirməliyik.
 
S.C.Pişəvəri adına Respublika Humanitar fənlər gimnaziyasının direktor müavini Günel Vahabzadə